Công nhân may mặc tại một nhà máy may ở tỉnh Thái Nguyên, Việt Nam vào tháng 7-2025. Ảnh: AFP
Hiệp định Thương mại song phương (BTA) Việt – Mỹ được ký vào tháng 7-2000 là một cột mốc quan trọng trong lịch sử thương mại của Việt Nam.
BTA cũng mở đường cho Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vào năm 2007. Theo đó từ năm 2002-2008, kim ngạch xuất khẩu hàng chế tạo của Việt Nam tăng trưởng trung bình 24% mỗi năm, và tăng gấp 5 lần trong giai đoạn từ 2001-2008, từ 6,8 tỉ USD lên 34,1 tỉ USD.
Thành tựu lớn về xuất khẩu
Đến năm 2009, thế giới gặp khủng hoảng tài chính, tăng trưởng xuất khẩu hàng chế tạo của Việt Nam vì đó cũng chững lại. Tuy vậy con số này nhanh chóng phục hồi từ năm 2010 với mức tăng trưởng trung bình 20% mỗi năm cho đến năm 2019.
Trong giai đoạn tăng trưởng dựa vào xuất khẩu thứ hai này, Việt Nam nhanh chóng hội nhập vào chuỗi cung ứng khu vực Đông Á cho các mặt hàng điện tử, bao gồm điện thoại, linh kiện máy tính và nhiều loại sản phẩm khác.
Nhờ sức hấp dẫn từ chi phí nhân công thấp và cơ sở hạ tầng ngày càng được cải thiện, quá trình tăng trưởng trên của Việt Nam được thúc đẩy bởi dòng vốn đầu tư lớn của nước ngoài đổ vào.
Theo tôi, Việt Nam đã tận dụng tối đa thời kỳ thương mại tự do, là thời kỳ vốn bắt đầu sau khi vòng đàm phán Uruguay của Hiệp định chung về Thuế quan và thương mại (GATT) năm 1994 – sự kiện dẫn đến sự thành lập WTO.
Chính việc duy trì tăng trưởng xuất khẩu hàng chế tạo trong một thời gian dài như vậy là một thành tựu lớn, đưa Việt Nam tiến gần đến ngưỡng thu nhập trung bình cao, tạo ra hàng triệu việc làm và mang lại hàng nghìn tỉ USD ngoại tệ.
Trong bối cảnh Mỹ đang đơn phương áp thuế quan lên gần như tất cả các quốc gia, kỷ nguyên của WTO có vẻ như đang đi vào hồi kết. Liệu sự kết thúc của kỷ nguyên WTO có đồng nghĩa với việc mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu của Việt Nam sẽ chấm dứt? Đối với tôi, câu trả lời là KHÔNG.
Như vậy vẫn sẽ còn nhiều nước, trong đó có Việt Nam, hưởng lợi từ toàn cầu hóa để đảm bảo rằng khối lượng thương mại toàn cầu sẽ không suy giảm.
TS Jonathan Pincus
Cạnh tranh là then chốt
Qua nhiều thế kỷ, chúng ta đã học được rằng cạnh tranh là yếu tố then chốt thúc đẩy hiệu quả. Các doanh nghiệp hoạt động trong môi trường cạnh tranh buộc phải làm tốt hơn để tồn tại.
Xuất khẩu của Việt Nam hiện nay mang tính cạnh tranh. Điều này đúng cả với hàng nông sản được thu hoạch từ các nhà vườn trong nước lẫn hàng chế tạo phần lớn đến từ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI).
Những doanh nghiệp FDI này phải cạnh tranh với các công ty toàn cầu nên buộc phải tối ưu chi phí và đảm bảo chất lượng đạt tiêu chuẩn quốc tế. Tuy nhiên một số lĩnh vực trong thị trường nội địa lại bị hạn chế cạnh tranh, điều này đang kìm hãm tăng trưởng năng suất.
Trong giai đoạn đầu của mô hình tăng trưởng dựa vào xuất khẩu, nhiều nhà kinh tế kỳ vọng sẽ có hiệu ứng lan tỏa công nghệ từ doanh nghiệp FDI sang doanh nghiệp trong nước, khi các doanh nghiệp nội địa được tích hợp vào chuỗi cung ứng xuất khẩu.
Ý tưởng ở đây là các công ty trong nước sẽ học được cách sản xuất linh kiện rẻ hơn hàng nhập khẩu, với sự tận dụng lợi thế bản địa như tri thức bản địa và chi phí lao động thấp. Điều này đã diễn ra ở một số ngành nhưng không nhiều như kỳ vọng.
Hiện nay hàng xuất khẩu chế tạo của Việt Nam vẫn phụ thuộc lớn vào nguyên liệu và linh kiện nhập khẩu. Tỉ lệ nội địa hóa trong xuất khẩu của Việt Nam đang thấp hơn so với nhiều nước ASEAN khác.
Thực tế cho thấy việc cạnh tranh với các nhà cung cấp Trung Quốc là điều khá khó khăn, do họ tận dụng lợi thế quy mô và công nghệ tiên tiến hơn. Trước các thách thức, doanh nghiệp Việt Nam phần lớn đã né tránh những ngành này, thay vào đó tập trung vào các lĩnh vực dịch vụ trong nước và những ngành như bất động sản và tài chính.
Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi từ những quốc gia đã tận dụng hiệu quả làn sóng FDI để phát triển năng lực trong nước. Ireland, Ba Lan, Czech và Estonia là những ví dụ điển hình về các quốc gia đã thành công trong việc thúc đẩy giá trị gia tăng nội địa trong hoạt động xuất khẩu trong các ngành mà dòng vốn FDI dẫn dắt.
Những nước này đã xây dựng được các Hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia (National Innovation Systems), qua đó hỗ trợ các doanh nghiệp nội địa sẵn sàng cạnh tranh với các nhà cung cấp nước ngoài.