“Dùng nhựa bao nhiêu tùy thích, chúng sẽ được tái chế” là thông điệp gây nhầm lẫn của ExxonMobil và nhiều bên ủng hộ sản xuất nhựa, bởi chỉ 6 trong số 100 món đồ thải bỏ được tái chế.
Ký hiệu “có thể tái chế” (recyclable) trên bao bì nhựa không đồng nghĩa việc chúng được tái chế hết sau khi thải bỏ. Dù thường xuyên được đưa ra như một giải pháp giảm thiểu ô nhiễm từ hàng triệu tấn chai nước, hộp đựng thực phẩm và bao bì nhựa, tỷ lệ tái chế ngành nhựa chỉ ở mức 6%, theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD).
Điều này đồng nghĩa lượng lớn nhựa sau thải bỏ bị rò rỉ ra môi trường, gây ô nhiễm hệ sinh thái và ảnh hưởng tới sức khỏe con người.
Một người nhặt rác đang tìm các vật liệu có thể tái chế bao gồm nhựa từ một bãi rác ở Lahore, Pakistan, ngày 7/8. Ảnh: AP
Tình trạng thổi phồng về giải pháp tái chế trong giải quyết nạn ô nhiễm nhựa cũng là lý do chính quyền bang California (Mỹ) theo đuổi vụ kiện gã khổng lồ dầu khí ExxonMobil, khởi động cuối năm ngoái. Vụ kiện phơi bày điểm nghẽn của ngành tái chế, được coi như “cú lừa nửa thập kỷ”.
Trong vụ kiện, Tổng chưởng lý Rob Bonta nói doanh nghiệp này đã lừa dối người dùng khi tuyên bố “sử dụng nhựa bao nhiêu tùy thích, chúng sẽ được tái chế”. Trong khi đó, tính riêng ở Mỹ, tỷ lệ tái chế chỉ ở mức 5%.
Đơn kiện nêu doanh nghiệp nhận thức rằng nhựa “cực kỳ tốn kém và khó loại bỏ”, đồng thời phân rã thành các hạt vi nhựa có hại, nhưng vẫn quảng bá tái chế như một giải pháp chủ chốt thông qua các nền tảng tin tức và mạng xã hội.
Vì sao nhựa khó tái chế?
Theo OECD, tỷ lệ tái chế thấp bởi các loại nhựa khác nhau không thể tái chế cùng nhau. Ví dụ, một chai nước có thân là nhựa PET, nắp là PP và nhãn PE. Các loại này có thành phần hóa học khác nhau, đòi hỏi dây chuyền tái chế riêng biệt. Điều này khiến việc tái chế tốn kém, mất thời gian và đòi hỏi nhiều công đoạn phân loại thủ công.
Bảng phân loại nhựa theo mã số. Đồ họa có sự hỗ trợ từ AI
Thành phần phức tạp, nhựa có tỷ lệ tái chế thấp hơn nhiều so với các vật liệu khác. Theo dữ liệu AP tổng hợp từ Cơ quan Bảo vệ Môi trường Mỹ (EPA) Hiệp hội Lâm nghiệp và Giấy, tỷ lệ tái chế ở thủy tinh là 31%, giấy và bìa cứng ở mức 64-74%.
Thêm vào đó, không phải địa phương nào cũng có nhà máy hay thị trường cho vật liệu tái chế. Thực tế, ngay cả khu vực có hạ tầng thu gom và xử lý, nhiều nhà máy về cơ bản lại chính là cơ sở sản xuất nhựa.
Với tình trạng này, Holly Kaufman, Giám đốc Dự án Nhựa và khí hậu, cũng là nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Tài nguyên thế giới, cho biết hoạt động tái chế thực chất vẫn có nguy cơ gây ra các vấn đề ô nhiễm không khí, nước và đất gây hại cho cư dân địa phương tương tự sản xuất nhựa.
Điểm nghẽn công nghệ và hạ tầng
Công nghệ tái chế nhựa phổ biến là cơ học, với công đoạn rửa sạch, nghiền nhỏ, nung và tạo hạt, khiến thành phần nhựa yếu hơn nguyên sinh (loại mới sản xuất, chưa từng qua công đoạn tái chế). Điều này khiến các sản phẩm từ tái chế buộc phải bổ sung nhựa nguyên sinh cùng hóa chất để tạo ra thành phẩm cuối.
Quy trình này cũng gồm nhiều bước khác, thải ra môi trường vi nhựa siêu nhỏ. “Nó không mang lại nhiều lợi ích”, Kaufman nói.
Để khắc phục điểm yếu này, ExxonMobil đầu tư nhiều vào công nghệ tái chế hóa học. Với công nghệ mới, rác nhựa sẽ được tạo thành nguyên liệu thô có giá trị cao hơn thay vì giải pháp cơ học nêu trên. Họ mở rộng năng lực tái chế công nghệ mới lên 500 triệu pound (khoảng 227 triệu kg) mỗi năm.
Trong báo cáo bền vững năm 2024, tập đoàn này ví số trên tương đương trọng lượng của khoảng 25 tòa tháp Eiffel. Còn trong hồ sơ khởi kiện, chính quyền California tính toán số này rất nhỏ so với sản lượng 14,5 triệu tấn nhựa nguyên sinh sản xuất năm 2023 của doanh nghiệp. Thêm vào đó, khoản đầu tư 154 triệu USD cho công nghệ tiên tiến cũng chỉ bằng 0,77% mức đầu tư vào sản xuất nhựa nguyên sinh.
Hạ tầng cũng là điểm nghẽn mà ExxonMobil đang đổ tội cho chính quyền bang, bởi phân loại rác tại nguồn sẽ giúp việc tái chế hoạt động hiệu quả hơn. Tuy nhiên, giới chuyên gia thừa nhận việc phụ thuộc vào người tiêu dùng để phân loại tại nguồn chính xác là một yêu cầu quá cao.
Các thùng rác tái chế tại khu nghỉ dưỡng Sharm el-Sheikh bên bờ Biển Đỏ của Ai Cập, tháng 7/2023. Ảnh: Reuters
Thêm vào đó, chi phí để cải tiến cơ sở hạ tầng khá tốn kém, khiến các thành phố có thể ngần ngại nếu thiếu động lực tài chính hoặc thị trường cho vật liệu tái chế.
Vì vậy, Kaufman cho rằng giải pháp hướng đến nên là giảm đáng kể sản xuất, sử dụng và chất thải nhựa, chứ không phải tập trung vào tái chế nhiều hơn.
Các giải pháp khác ngoài tái chế
Tại vòng đàm phán liên chính phủ về hiệp ước nhựa toàn cầu lần thứ 6 (5-15/8), nhóm các quốc gia dầu mỏ gồm Mỹ và Arab Saudi bác bỏ đề xuất giảm sản lượng nhựa, khi phần lớn chúng được sản xuất từ dầu mỏ. Ngoài tái chế, họ ủng hộ việc tái sử dụng và cải tiến thiết kế sản phẩm như giải pháp thiết thực nhằm giảm lượng rác nhựa rò rỉ ra môi trường.
Tái sử dụng nghĩa là tạo ra bao bì hoặc sản phẩm được thiết kế để sử dụng nhiều lần. Ví dụ, hộp đựng có thể nạp lại (refill), hoặc túi mua sắm bền hơn, có thể giặt và dùng lại nhiều lần, kéo dài vòng đời sản phẩm và giảm thiểu rác thải.
Các chuyên gia nhận định việc tái sử dụng là quan trọng, nhưng sản phẩm này không nhất thiết dùng cho hàng tiêu dùng vì nguy cơ ô nhiễm vi nhựa.
Với giải pháp thiết kế lại, việc này hỗ trợ cho ngành tái chế hoạt động thuận lợi hơn, ví dụ giải pháp ưu tiên sử dụng bao bì đơn hoặc in nhãn trực tiếp lên hộp đựng thay vì dùng nhãn riêng. Điều này giúp giảm lượng nhựa ra môi trường, doanh nghiệp dễ bóc tách và phân loại vật liệu trước tái chế. Tuy nhiên, việc thiết kế lại sản phẩm phức tạp và cần nhiều thời gian.
Một giải pháp khác được bàn đến là vật liệu thay thế ít gây hại môi trường, thậm chí có thể làm từ nguyên liệu tái tạo, như rong biển. Kaufman nói ngành khoa học vật liệu ghi nhận một số tiến bộ trong lĩnh vực này, nhưng hầu hết các giải pháp cơ bản ở dạng thí điểm, chưa được mở rộng quy mô.
Trong bối cảnh các quốc gia chậm trễ về thỏa thuận nhựa toàn cầu, lượng sản xuất tiếp tục tăng nhanh. Theo OECD, sản lượng nhựa toàn cầu năm 2022 đạt 460 triệu tấn, tăng gấp đôi giai đoạn 1999-2000, dự kiến lên 736 triệu tấn vào 2040. Do tỷ lệ tái chế hạn chế, phần lớn nhựa sẽ bị thải bỏ ra môi trường.
Bảo Bảo (theo AP, OECD)