Sáng đầu tuần, phòng tiếp nhận đơn ở tòa án khu vực vừa sáp nhập chật như nêm. Người ngồi kín ghế, người đứng nép tường ôm chồng hồ sơ dày cộp.
Đối diện tôi là một nông dân từ Gia Lai bắt xe đêm vào TP.HCM đòi tiền công ty thu mua cà phê. Anh thở dài: “Luật sư ơi, chỉ để nộp đơn mà đi cả đêm, tới nơi lại bị yêu cầu bổ sung giấy tờ. Không biết bao giờ mới đòi được tiền”.
Hình ảnh người đàn ông lỉnh kỉnh hành lý, ôm chặt tập hồ sơ đi tìm công lý và biết là sẽ không chỉ một chuyến là lát cắt rất thật của đời sống tố tụng hiện nay.
Trong một xã hội mà mua vé máy bay, nộp thuế, thậm chí đăng ký kết hôn đã có thể làm trên điện thoại, vì sao quyền cơ bản để khởi kiện vẫn buộc chặt vào tập giấy và con dấu đỏ?
Cuối tháng 8 vừa qua, Tòa án nhân dân tối cao công bố dự thảo Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán về thủ tục tố tụng trên môi trường điện tử, mở ra viễn cảnh “bấm nút là kiện”, nghĩa là việc nộp đơn, gửi chứng cứ, đóng án phí, nhận văn bản tố tụng… vài thao tác trực tuyến là xong.
Những nút thắt cần tháo
Đây không chỉ là bước tiến trong cải cách tư pháp theo hướng số mà đó còn là cách ta định nghĩa lại đường tiếp cận công lý trong thời đại số.
Nhưng để nút bấm thật sự rút ngắn đường đến tòa thì có ba nút thắt cần tháo.
Một là, khoảng cách số: rào cản vô hình.
Ngày nay điện thoại thông minh đã phổ cập nhưng kỹ năng số thì không đều. Một nông dân đang tranh chấp đất có đủ hiểu biết để định danh điện tử, số hóa tài liệu, ký số và nộp hồ sơ đúng chuẩn không?
Nếu câu trả lời còn là chưa thì việc khởi kiện online có thể vô tình tạo thêm một lớp rào cản, khiến người yếu thế… càng yếu thế hơn. Thiết kế lấy người dùng phổ thông làm trung tâm không phải khẩu hiệu, đó là điều kiện tiên quyết.
Hai là, thủ tục số cũng phải chắc như dấu đỏ.
Dự thảo tính thời điểm khởi kiện từ khi hệ thống xác nhận gửi thành công. Nhưng nếu nghẽn mạng, lỗi nền tảng, thông báo không tới thì sao? Trách nhiệm ở tòa, ở đơn vị vận hành hay ở người dân? Nếu không định rõ cơ chế chịu trách nhiệm, quy trình khắc phục và cách “đóng băng” mốc thời gian nộp khi có sự cố, một tiện ích sẽ rất nhanh biến thành cuộc đổ lỗi tam giác.
Ba là, chi phí ẩn: rẻ hay hóa đắt?
Khởi kiện online hứa hẹn tiết kiệm thời gian, tiền bạc song chữ ký số, thiết bị bảo mật, định danh nâng cao… đều tốn phí. Với người thu nhập thấp, giảm chi phí đi lại nhưng tăng chi phí công nghệ chưa chắc đã có lợi.
Khung chính sách cần tính tới miễn, giảm phí chứng thực cho nhóm yếu thế, đặt điểm truy cập công cộng ở tòa, trung tâm pháp luật cộng đồng và bố trí cán bộ hỗ trợ trực tiếp thay vì “mở cổng rồi ai biết thì dùng”.
Và có một lớp rủi ro không thể xem nhẹ đó là an toàn dữ liệu. Hồ sơ vụ kiện chứa thông tin cá nhân, tài sản, bí mật kinh doanh, hình ảnh đời tư… Khi mọi thứ lên mạng thì nguy cơ rò rỉ, khai thác trái phép, thậm chí tống tiền là có thật.
Bảo mật nhiều lớp, phân quyền nghiêm ngặt, nhật ký truy cập, cơ chế phát hiện ứng cứu sự cố phải là yêu cầu bắt buộc của hệ thống tố tụng điện tử. Luật bảo vệ dữ liệu cá nhân 2025 sắp có hiệu lực càng đòi hỏi tiêu chuẩn cao hơn ở hạ tầng tư pháp số.
Kinh nghiệm quốc tế
Kinh nghiệm quốc tế cũng cho ta vài bài học thiết thực. Tại Singapore chính quyền nước này đã vận hành eLitigation từ năm 2013, tối giản giấy tờ, tự động thông báo lịch và trạng thái hồ sơ.
Chính sách này đã tiết kiệm hàng triệu giờ công in ấn vì họ chuẩn hóa dữ liệu, quy trình và ràng buộc trách nhiệm rất chặt.
Còn ở Hàn Quốc đã triển khai nộp đơn khởi kiện điện tử từ năm 2011, tỉ lệ hồ sơ dân sự đi qua kênh online ngày càng áp đảo bởi người dân thấy “dễ, nhanh, chắc”. Khi hệ thống lỗi, họ có cơ chế xác nhận thời điểm nộp để không ai bị thiệt. Công nghệ chỉ là phần nổi và phần chìm là kỷ luật vận hành.
Ở Việt Nam, ngành tòa vài năm qua đã thử nghiệm xét xử trực tuyến, quản lý hồ sơ điện tử, thậm chí dùng trợ lý AI cho thẩm phán. Nhưng giữa “trên mạng” và “ngoài đời” vẫn còn khe hở. Người dân quen cầm giấy có dấu, luật sư quen đích thân nộp “cho chắc”.
Chữ ký số phổ biến trong thuế, hải quan nhưng bước sang tố tụng nơi hệ quả pháp lý nặng hơn thì nhiều người vẫn dè dặt. Muốn khởi kiện online vận hành trơn tru, ta phải xử lý đồng thời tâm lý, thói quen, kỹ năng chứ không chỉ ban hành một cổng dịch vụ.
Muốn khởi kiện online thực sự đo được bằng thời gian và chi phí tiết kiệm, hệ thống phải khóa chặt ba trụ cột, vận hành đồng bộ. Trước hết, pháp lý cần rõ như ban ngày khi ấn định giá trị của hồ sơ điện tử và mốc thời gian nộp. Khi sự cố kỹ thuật xảy ra, hệ thống tự động “đóng băng” thời điểm để quyền khởi kiện không bị ảnh hưởng, đồng thời quy định trách nhiệm bồi hoàn nếu lỗi nền tảng gây thiệt hại.
Dữ liệu phải được chuẩn hóa thống nhất giữa các tòa để hồ sơ đi suốt, không vướng “khác mẫu, khác hiểu” và biên nhận điện tử kèm dấu thời gian trở thành chứng cứ ngang con dấu đỏ cùng với quy trình xác thực và đối soát minh bạch.
Tiếp đó công nghệ và vận hành phải ai cũng dùng được như giao diện tối giản, có video hướng dẫn ngắn, kênh hỗ trợ, cho phép nộp thay có kiểm soát (thư ký tòa, trợ giúp pháp lý, luật sư).
Cần bố trí điểm truy cập công cộng tại tòa và trung tâm pháp luật cộng đồng, có máy tính, máy scan và người trực hỗ trợ miễn phí. Mọi thao tác quan trọng xác thực hai bước, thông báo đa kênh (app, SMS, email, Zalo…) và phải lưu vết truy cập để quy trách nhiệm khi cần.
Sau cùng là trụ cột công bằng: miễn, giảm chi phí ký số và định danh cho nhóm yếu thế. Duy trì song song trực tuyến, trực tiếp trong giai đoạn chuyển tiếp. Cơ quan tiến hành tố tụng chủ động hỗ trợ người khuyết tật, người cao tuổi, công nhân làm ca.
Khởi kiện online sẽ là bước tiến nếu ta thiết kế nó bằng tư duy “lấy người dân làm trung tâm” để đường đến công lý ngắn lại.