Khi thủ tục IRC rườm rà làm mất cơ hội đầu tư

Nhiều năm qua, cộng đồng đầu tư quốc tế vẫn nhìn nhận Việt Nam là một điểm đến hấp dẫn nhờ vị trí địa chính trị chiến lược, lực lượng lao động trẻ và sự hội nhập sâu rộng vào các hiệp định thương mại tự do. Tuy nhiên song hành với lợi thế, các nhà đầu tư không ngừng bày tỏ lo ngại về những điểm nghẽn thể chế, đặc biệt là thủ tục hành chính phức tạp. Một trong những rào cản lớn nhất chính là giấy chứng nhận đăng ký đầu tư (thủ tục IRC).

Gánh nặng chi phí thủ tục

Một tập đoàn FDI tại miền Nam đã mất gần hai năm điều chỉnh IRC và hơn ba năm cho thủ tục kê khai thuế và xử lý giấy tờ đất đai. Kết quả là dự án “đóng băng”, khách hàng rút lui và vốn đầu tư bị chôn trong nhiều năm. Đây là minh chứng cho việc thủ tục hành chính, nếu không được cải cách, có thể trực tiếp giết chết cơ hội kinh doanh.

Theo khảo sát do BW Industrial, doanh nghiệp (DN) chuyên trong lĩnh vực cho thuê nhà xưởng tại các khu công nghiệp, phối hợp với YKVN, hãng luật chuyên tư vấn cho các nhà đầu tư nước ngoài, thực hiện vào tháng 7-2025 trên 88 DN FDI, có tới 70,1% nhà đầu tư cho rằng IRC trùng lặp với giấy chứng nhận đăng ký DN (ERC), 47,1% phản ánh thời gian xử lý kéo dài ít nhất hai tháng thay vì 15 – 30 ngày theo quy định và 72,4% đề nghị bãi bỏ hoàn toàn thủ tục này.

Từ góc nhìn của lý thuyết về kinh tế học thể chế mới (NIE), thủ tục hành chính là một dạng chi phí giao dịch mà DN phải gánh chịu. Những chi phí này không trực tiếp tạo ra giá trị, nhưng lại làm chậm vòng quay dòng tiền, giảm lợi nhuận kỳ vọng và gây ra những chi phí cơ hội khổng lồ.

So với các nước láng giềng, Việt Nam đang tụt lại phía sau về thời gian tiến hành các thủ tục đầu tư. Chẳng hạn tại Singapore, các nhà đầu tư chỉ mất 1 – 2 ngày để thành lập DN, toàn bộ thủ tục được xử lý online qua cổng BizFile. Hay nhà đầu tư đến Malaysia chỉ mất 3 – 5 ngày để hoàn tất toàn bộ quy trình trực tuyến trên hệ thống MyCoID. 

Tương tự, Indonesia từ năm 2018 vận hành hệ thống Online Single Submission (OSS), cho phép hoàn tất mọi thủ tục thành lập DN, đăng ký đầu tư và xin giấy phép chỉ trong vài giờ. Hệ thống này giúp Indonesia thu hút hàng chục tỉ USD FDI mỗi năm.

Trong khi đó, tại Việt Nam, IRC vẫn là thủ tục bắt buộc cho hầu hết dự án, khiến thời gian gia nhập thị trường của nhà đầu tư bị kéo dài từ vài tháng tới hàng năm, đặc biệt với các dự án liên quan đất đai hoặc hạ tầng.

Việc thiếu một cơ chế “một cửa điện tử” buộc DN phải nộp hồ sơ nhiều lần cho nhiều cơ quan, làm gia tăng chi phí và khiến Việt Nam mất điểm trong mắt các tập đoàn quốc tế vốn rất coi trọng tốc độ và chi phí cơ hội.

Từ tiền kiểm sang hậu kiểm, tại sao không?

Theo lý thuyết về quản lý công mới (NPM), Nhà nước nên vận hành như một tổ chức dịch vụ công, tập trung vào hiệu quả, minh bạch và phục vụ. Lý thuyết này đã được áp dụng tại Trung Quốc và nhà nước này đang vận hành rất hiệu quả với năng suất cao và tốc độ tăng trưởng hai con số trong nhiều năm.

Tuy nhiên, cơ chế IRC hiện nay phản ánh một mô hình quản trị nặng về tiền kiểm, cố gắng kiểm soát bằng giấy tờ ngay từ đầu, khiến DN chịu gánh nặng lớn mà hiệu quả quản lý lại không tương xứng.

Nếu chuyển sang hậu kiểm, tức là giám sát rủi ro trong quá trình triển khai, Nhà nước vừa giảm được gánh nặng giấy phép, vừa tập trung nguồn lực vào các khâu then chốt như an toàn môi trường, cạnh tranh và an ninh quốc gia. Đây chính là hướng cải cách phù hợp với thông lệ quốc tế, giúp Việt Nam tăng sức cạnh tranh trong thu hút FDI.

Cải cách thủ tục không chỉ là việc tiết kiệm vài tuần hay vài tháng xử lý hồ sơ, mà quan trọng hơn là một thông điệp chính trị và kinh tế mạnh mẽ. Nó cho thấy Việt Nam trân trọng từng cơ hội đầu tư, sẵn sàng đồng hành cùng DN, và đang từng bước chuyển mình sang một nền quản trị minh bạch, hiệu quả, tiệm cận chuẩn mực quốc tế. Đã đến lúc chúng ta cần mạnh dạn bãi bỏ hoặc tối giản IRC, thay thế bằng cơ chế phân loại dự án phù hợp hơn với thực tiễn.

Chẳng hạn với các dự án quy mô lớn, liên quan đất đai hoặc hạ tầng chiến lược, nhà đầu tư vẫn phải xin chấp thuận chủ trương. Tuy nhiên sau đó chỉ cần ERC, thay vì phải làm thêm thủ tục IRC vốn bị đánh giá là trùng lặp và không còn nhiều giá trị quản lý.

Đối với các dự án thông thường, thủ tục có thể gộp vào ERC, chỉ yêu cầu đăng ký đầu tư đơn giản đối với trường hợp có yếu tố sở hữu chi phối hoặc ngành nghề kinh doanh hạn chế. Cách tiếp cận này được kỳ vọng sẽ giảm đáng kể chi phí gia nhập thị trường, khuyến khích DN nhỏ và vừa tham gia chuỗi cung ứng, đồng thời vẫn giữ được cơ chế giám sát cần thiết ở các lĩnh vực nhạy cảm.

Riêng với giao dịch mua bán – sáp nhập, các DN đề nghị tiếp tục duy trì cơ chế hiện hành, vốn được đánh giá là minh bạch, dễ áp dụng và tạo sự ổn định pháp lý – một yếu tố mà nhà đầu tư quốc tế đặc biệt coi trọng.

Nếu áp dụng Việt Nam có thể cắt giảm 70 – 80% thủ tục liên quan FDI, rút ngắn thời gian gia nhập thị trường từ hàng tháng xuống chỉ còn vài ngày, ngang bằng Singapore và Malaysia và tiệm cận Indonesia. Đây không chỉ là cải cách kỹ thuật, mà còn là tuyên bố cải cách thể chế rõ ràng: coi DN là đối tác phát triển thay vì đối tượng bị kiểm soát.