Có nên cắt các số 0 của đồng tiền yếu?

Quyết định trên được đưa ra ngày 5-10, hướng đến việc “đơn giản hóa giao dịch” và “giảm chi phí in tiền” trong bối cảnh đồng rial đang là một trong những đồng tiền yếu nhất thế giới. Trong lịch sử thế giới hiện đại, nhiều nước đã thực hiện “phẫu thuật tiền tệ” tương tự với mức độ thành công rất khác nhau.

Các trường hợp thành công

Thổ Nhĩ Kỳ được xem là ví dụ thành công điển hình nhất cho việc cắt bỏ số 0 khỏi đồng tiền. Nỗ lực của Ankara khởi đầu từ sau “thập kỷ mất mát” (1991 – 2001), khi tỉ lệ lạm phát trung bình lên đến 75,9% năm. Tuy nhiên hành trình này không bắt đầu trên tờ tiền giấy, mà qua một chương trình cải cách sâu rộng.

Thổ Nhĩ Kỳ đưa ra ba trụ cột then chốt trong cải cách, trong đó bước đầu tiên là tiến hành kỷ luật tài khóa nghiêm ngặt.

Ankara cam kết “thắt lưng buộc bụng” nhằm đạt thặng dư ngân sách sơ cấp trung bình hằng năm lên đến gần 6% tổng sản phẩm quốc gia (GNP).

Số tiền tiết kiệm này được dùng để giảm nợ công từ gần 80% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) xuống dưới 40% trong vòng 7 năm.

Song song đó, chính phủ của ông Tayyip Erdogan (khi ấy là thủ tướng) tiến hành đại tu toàn diện hệ thống ngân hàng và thiết lập Cơ quan Điều tiết và giám sát ngân hàng (BRSA) mới.

Đáng chú ý, Ankara tiến hành trao quyền độc lập hoàn toàn cho ngân hàng trung ương với nhiệm vụ rõ ràng là ổn định giá cả, thay vì phục tùng ý chí của giới hành pháp như trước đó.

Chỉ sau khi đã đạt sự ổn định vững chắc, Thổ Nhĩ Kỳ mới tiến hành cắt bỏ sáu số 0 khỏi tờ lira vào năm 2005. Động thái này được xem như “bước cuối cùng” của một cuộc cải cách lớn, là biểu tượng xác nhận cho thành công đã đạt được.

Nhờ quá trình cải cách bài bản trên, tăng trưởng GDP bình quân của Thổ Nhĩ Kỳ trong giai đoạn 2002 – 2007 đạt 6,75%, trong khi lạm phát giảm xuống còn một con số.

Một ví dụ thành công tương đối khác là Ghana. Năm 2007, Accra chủ động tiến hành cắt bốn số 0 khỏi tờ tiền dù đang không đối mặt khủng hoảng hệ thống nào.

Ghana đã chuẩn bị rất kỹ lưỡng cho kế hoạch này khi áp dụng chính sách “lạm phát mục tiêu” (inflation targeting) từ tháng 5-2007 – đặt ra lộ trình cụ thể để duy trì lạm phát ở mức thấp, ngay trước khi định giá lại tiền tệ. Một loạt nâng cấp pháp lý cũng đã được thực hiện như sửa đổi luật ngân hàng, luật báo cáo tín dụng…

Quan trọng hơn cả, Chính phủ Ghana triển khai chiến dịch tuyên truyền rộng rãi với khẩu hiệu “Giá trị không đổi”, làm rõ việc định giá lại tiền tệ không phải do mất giá, giúp ngăn tình trạng mất lòng tin vào đồng cedi.

Nhờ những cải cách trên, các ngân hàng thương mại Ghana báo cáo giảm đáng kể thời gian và chi phí giao dịch, đồng thời tạo tín hiệu tích cực về sự ổn định kinh tế với nhà đầu tư quốc tế.

Giới phân tích nhận định hai trường hợp trên đều dùng việc cắt bỏ số 0 như các “hành động kỹ thuật” mang tính biểu tượng, chứ không phải “viên đạn bạc” nhằm thay đổi vận mệnh nền kinh tế đang khủng hoảng.

Thành công của Thổ Nhĩ Kỳ và Ghana thực chất không phải nhờ đồng nội tệ mạnh mẽ hơn, mà do những cải cách bài bản, toàn diện và hiệu quả.

Bài học thất bại

Nếu thiếu những điều kiện tiên quyết trên, việc cắt số 0 không những không cải thiện mà còn đẩy nền kinh tế vào vòng xoáy khủng hoảng sâu hơn. Zimbabwe là ví dụ cực đoan nhất, khi cắt tổng cộng 25 số 0 trong ba lần điều chỉnh chỉ trong bốn năm (2006, 2008, 2009).

Đáng chú ý, những lần điều chỉnh này không những không ghìm được đà lạm phát mà còn khiến tình hình tệ hơn. Tháng 11-2008, siêu lạm phát tại quốc gia nam Phi này đã lên đến 79,6 tỉ phần trăm/tháng.

Tình hình tiền tệ tại đây chỉ cải thiện sau khi chính phủ quyết định từ bỏ nội tệ, sử dụng đồng USD và rand (Nam Phi) vào năm 2009.

Đến năm 2019, trước việc dự trữ ngoại tệ cạn kiệt, Harare hồi sinh đồng đô la Zimbabwe, khiến tình hình rối ren trở lại.

Venezuela cũng rơi vào vòng luẩn quẩn tương tự với nhiều lần cắt số 0 (2008, 2018, 2021) nhưng những chính sách tài khóa gây tranh cãi vẫn tiếp diễn.

Chính phủ nước này bị cáo buộc tiếp tục sử dụng ngân hàng trung ương như “máy in tiền” để tài trợ chi tiêu khổng lồ, dẫn đến GDP thực tế giảm hơn 75% giai đoạn 2013 – 2021.

Sở dĩ cải cách của hai quốc gia trên thất bại do chính phủ hai nước dùng việc cắt số 0 như những “biện pháp phản ứng tuyệt vọng”.

Nếu ví nền kinh tế như cơ thể người, chính phủ Zimbabwe và Venezuela đã chỉ cố gắng uống thuốc giảm đau trong khi phớt lờ “vết thương” đang nhiễm trùng ngày một nghiêm trọng.

Đến nay vẫn còn quá sớm để đánh giá liệu Iran có tránh được vết xe đổ trên hay không. Tehran tỏ ra khá thận trọng khi đề ra lộ trình đổi tiền kéo dài tới 5 năm: 2 năm đầu tiên để chuẩn bị về thể chế, theo sau bởi giai đoạn chuyển đổi kéo dài 3 năm. Trong giai đoạn này, đồng rial cũ và mới sẽ được lưu hành song song.

Tuy nhiên một bộ phận giới phân tích vẫn tỏ ra khá bi quan. Báo Al-Estiklal dẫn lời nhà kinh tế Mohammad Taghi Fayyazi nhận định: “Không có bằng chứng khoa học nào cho thấy việc cắt số 0 giúp kiềm chế lạm phát. Chính sách này vô ích khi lạm phát vượt 30% và chỉ nên xem xét khi lạm phát đã giảm xuống một con số”.

Theo số liệu chính thức của Iran, tỉ lệ lạm phát của nước này hiện trong khoảng 40 – 50%.