Bốn ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh viết Tuyên ngôn độc lập

Sau khi Hà Nội giành được chính quyền từ quân Nhật trong Tổng khởi nghĩa, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Trung ương Đảng từ chiến khu Tân Trào đi bộ về Hà Nội. Những cán bộ cốt cán của Trung ương Đảng tạm trú tại nhà 48 Hàng Ngang, là nhà của ông bà Trịnh Văn Bô, một tư sản yêu nước có đóng góp nhiệt thành cho cách mạng. Chủ nhà dành riêng cho khách tầng gác hai, tầng ba dành cho Bác làm việc. Không thích một mình nên Bác chọn ở cùng với cộng sự.

Tầng gác hai vốn là phòng ăn và nơi tiếp khách, không có bàn viết. Chiếc máy chữ đặt ở bàn vuông nhỏ kê góc buồng. Hết giờ làm việc, mỗi người kiếm một góc nghỉ ngơi, người nằm đi văng, người ngủ trên mấy chiếc ghế ghép, Bác nằm trên chiếc ghế xếp bằng vải vẫn dựng góc buồng.

Căn gác là nơi Thường vụ Trung ương Đảng họp bàn việc sớm công bố danh sách Chính phủ lâm thời và ra mắt nhân dân – những việc phải làm ngay trước khi quân Tưởng Giới Thạch kéo vào giải giáp quân Nhật. Thường vụ quyết định ngày ra mắt Chính phủ lâm thời cũng là ngày nước Việt Nam chính thức công bố giành quyền độc lập và thiết lập chính thể dân chủ cộng hòa. Ngoài đường lối, chính sách của Chính phủ, cần chuẩn bị cả lời thề trước nhân dân. Việc hệ trọng cần làm ngay là soạn thảo Tuyên ngôn độc lập.

Ngày 28/8/1945, trong căn buồng thiếu ánh sáng, Hồ Chủ tịch cặm cụi viết, lúc thì đánh máy. Ngoài chủ nhà, những người giúp việc không ai biết ông cụ là ai, vẫn tưởng “ông với các bác ở quê ra chơi”. Đến anh lái xe hôm đi đón đoàn ở làng Gạ ven đô về 48 Hàng Ngang tới hôm 2/9 mới biết Chủ tịch nước là ông cụ mấy ngày trước mình đón về.

Chủ tịch Hồ Chí Minh tập trung viết Tuyên ngôn độc lập những ngày cuối tháng 8 giữa Thủ đô. Nhưng từ giữa tháng 5 khi còn ở Tân Trào, tỉnh Tuyên Quang, Bác đã nói với trung úy John, báo vụ của Cơ quan tình báo chiến lược Mỹ OSS điện về Côn Minh, Trung Quốc, đề nghị thả dù cho một cuốn Tuyên ngôn độc lập của nước Mỹ.

Thời gian này để phối hợp với quân Đồng minh, Việt Minh tiếp nhận một số binh sĩ Mỹ đến khu giải phóng hợp tác chống Nhật, chủ yếu là kỹ thuật viên hỗ trợ thông tin liên lạc bằng vô tuyến điện. Đầu tháng 8, tại nơi được chọn làm sân bay ở xóm Lũng Cò, xã Minh Thanh, Tuyên Quang, một bản Tuyên ngôn độc lập của nước Mỹ được máy bay của Không đoàn 14 thả xuống.

10h30 ngày 29/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh tiếp thiếu tá tình báo Archimedes L.A. Patti – Trưởng ban Đông Dương của OSS tại 48 Hàng Ngang. Patti đến Hà Nội để làm nhiệm vụ giải cứu tù binh và chuẩn bị cho việc giải giáp quân Nhật từ vĩ tuyến 16 trở ra. Cùng tiếp có ông Trường Chinh.

Trong cuốn Tại sao Việt Nam – Khúc dạo đầu của chim hải âu Mỹ, Patti kể cụ Hồ hôm ấy “khỏe mạnh, sôi nổi”, trao đổi một số kế hoạch sắp tới, trong đó có tổ chức ngày lễ Độc lập 2/9. Nhưng một trong những lý do ông muốn gặp Patti liên quan đến bản Tuyên ngôn độc lập đang soạn thảo sẽ được công bố vài ngày nữa.

Bản thảo được đưa tới, Patti nhận ra đó là tài liệu đánh máy bằng Tiếng Việt. Nhiều chữ bị xóa đi, được viết đè lên bằng bút mực với ghi chú bên lề. Nghe phiên dịch, thiếu tá tình báo “vô cùng ngạc nhiên” khi Hồ Chủ tịch đã đưa vào một số câu trong Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của nước Mỹ, nhưng đã đảo trật tự và thay thế một số từ, đem lại một ý nghĩa mới.

Trong mấy câu đầu, người phiên dịch nói lên một số danh từ “rất quen thuộc và giống lạ lùng như Tuyên ngôn của nước Mỹ”. Nghe tiếp câu sau “Lời bất hủ ấy trong bản Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của nước Mỹ”, Patti chặn người phiên dịch, kinh ngạc quay sang hỏi cụ Hồ liệu “thực có ý định sử dụng câu đó trong bản Tuyên ngôn” của Việt Nam không?

Chủ tịch Hồ Chí Minh ngồi dựa vào ghế, hai tay úp vào nhau, như đang suy tưởng rồi cười nhã nhặn hỏi lại thiếu tá Mỹ: “Tôi không thể dùng được câu ấy à?”.

Patti bình tĩnh lại, nhờ người phiên dịch đọc lại đoạn đó một lần nữa. “Tất cả mọi người sinh ra đều bình đẳng. Họ đã được tạo hóa trao cho những quyền không thể chuyển nhượng lại được, trong đó có quyền tự do, quyền sống và được hưởng hạnh phúc”. Patti cố nhớ lại, mới nhận ra các danh từ đã được chuyển vị trí, trật tự quyền tự do (liberty) và quyền sống (life) đã thay đổi.

“Đúng! Không thể có tự do mà không có quyền sống, cũng như không thể có hạnh phúc mà không có tự do”, Chủ tịch Hồ Chí Minh trả lời.

Hồ Chủ tịch mời Patti dự lễ Độc lập 2/9, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Phía bên kia nhận lời, nhưng cũng tỏ ý có thể không đến dự được vì một vài lý do tế nhị. Thiếu tá tình báo Mỹ trở thành người nước ngoài đầu tiên được nghe bản thảo Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Sáng 30/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh và ông Trường Chinh mời ông Võ Nguyên Giáp cùng một số người đến trao đổi, góp ý cho dự thảo Tuyên ngôn độc lập. Tuyên ngôn thảo xong, Bác đọc để tập thể thông qua.

Tướng Giáp sau này vẫn hoài niệm sáng ấy thấy “niềm vui rạng rỡ trên khuôn mặt còn võ vàng”, nhưng là “những giờ phút sảng khoái nhất” của Chủ tịch Hồ Chí Minh. 26 năm trước tại Hội nghị Versailles, Pháp, Nguyễn Ái Quốc đã tới và nêu lên những bức thiết về dân sinh dân chủ cho người dân thuộc địa, nhưng những yêu cầu tối thiểu đã không được chấp nhận. Người thanh niên ấy nhận rõ không thể trông chờ vào tư bản mà phải tự trông cậy vào dân tộc mình. Và giờ phút ấy là thành quả của 80 năm đấu tranh.

Ngày 31/8/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh bổ sung một số điểm vào bản thảo Tuyên ngôn độc lập và hỏi tình hình chuẩn bị tổ chức cuộc mít tinh ngày 2/9/1945 tại Ba Đình, Hà Nội. Ông cụ xem sơ đồ địa điểm tổ chức, nhắc ban tổ chức đôi điều chú ý, trong đó có nơi vệ sinh cho đồng bào, dặn nếu trời mưa thì kết thúc sớm hơn, tránh cho người dân nhất là các cụ già, cháu nhỏ bị ướt.

Giữa những ngày bộn bề cuối tháng 8, khi đã ấn định được Lễ Độc lập diễn ra ngày 2/9/1945, anh em cán bộ mới sực nhớ ra cần tìm cho mỗi người một bộ quần áo thật tươm tất lúc ra mắt trên lễ đài, đặc biệt là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Cán bộ từ chiến khu trở về, kể cả Bác đều mặc đồ đã cũ sờn, có nhiều miếng vá.

Là hiệu buôn, bấy giờ trong tủ ông bà Trịnh Văn Bô – Hoàng Thị Minh Hồ có nhiều vải vóc. Bà Minh Hồ đã lựa mấy xúc vải kaki để may quần áo cho cán bộ, đồng thời lấy cả chục bộ đồ mới cho anh em mặc tạm trong lúc chờ đồ may. Ai mặc vừa bộ nào thì lấy bộ đó. Riêng cụ Hồ vừa ốm sốt nhiều ngày lại đi bộ từ chiến khu về nên sút cân, không hợp bộ nào trong số quần áo may sẵn.

Sát ngày đại lễ, ông bà mang vài loại vải đã chọn riêng tới, nhưng Bác nói chỉ cần mặc tươm tất, không cần len dạ đắt tiền, không cà vạt cổ cồn. Cuối cùng, ông chủ hiệu may Phú Thịnh có tiếng ở Thủ đô nhận may riêng cho Bác hai bộ, kiểu áo bốn túi, mặc kín cổ khi có việc quan trọng, lúc thường có thể mở khuy cho thoải mái, đi giày dép đều được. Bác mặc thử, liền ưng.

Ngày 2/9/1945, trên lễ đài ở quảng trường Ba Đình, trước 500.000 đồng bào, Chủ tịch Hồ Chí Minh mở đầu Tuyên ngôn độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: “Tất cả mọi người đều sinh ra bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được trong những quyền sống, quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc…”.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp, trong hồi ký Những năm tháng không thể nào quên, vẫn nhớ rõ “cụ già hôm ấy gầy gò, trán cao, mắt sáng, đội chiếc mũ đã cũ”. Bộ quần áo vải kaki mà hai 24 năm làm Chủ tịch nước, trong những ngày lễ lớn của dân tộc, những chuyến viếng thăm nước ngoài, Bác đều mặc, “trên ngực không một tấm huy chương, y như ngày ra mắt đồng bào”.

Hồng Chiêu

Tư liệu lược trích:
– Đại tướng Võ Nguyên Giáp – Những năm tháng không thể nào quên, trong Tổng tập Hồi ký, NXB Quân đội nhân dân 2018
– Sách Hồ Chí Minh viết Tuyên ngôn độc lập, NXB Văn hóa thông tin, lưu trữ tại Thư viện Quốc gia Việt Nam.