Đại biểu Nguyễn Phương Thủy cho rằng không ít tài liệu bị mật hóa vượt yêu cầu thực tế, tạo dư thừa, gây thiệt hại cho quản trị công và minh bạch quốc gia.
Thảo luận tại Quốc hội về dự án Luật Bảo vệ bí mật nhà nước (sửa đổi) chiều 7/11, Phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Nguyễn Phương Thủy đặt câu hỏi: tổng số tài liệu, văn bản đang được đóng dấu “mật” là bao nhiêu?
“Không cơ quan nào có thể trả lời chính xác, bởi số lượng quá lớn, phân tán và không ít trong đó bị mật hóa vượt yêu cầu thực tế”, bà nói. Theo nữ đại biểu, tình trạng này đang làm méo mó nguyên tắc minh bạch, gây lãng phí trong quản trị công và hạn chế quyền tiếp cận thông tin của công dân.
Theo nữ đại biểu, thực tiễn kiểm tra, giám sát cho thấy, có nơi, việc đóng dấu mật đã trở thành phản xạ hành chính: cứ tài liệu liên quan đến công tác cán bộ, tài liệu đang trong quá trình soạn thảo đều là mật. Các tài liệu nội bộ không đóng dấu mật nhưng vẫn phải quản lý, sử dụng như tài liệu mật. Thậm chí có những nội dung đã được báo chí đưa tin rộng rãi nhưng vẫn tiếp tục được đóng dấu “mật”.
“Có trường hợp cơ quan, tổ chức đóng dấu mật không phải để bảo vệ lợi ích quốc gia mà để an toàn cho người ký, để tránh bị chất vấn, tránh phải giải trình hoặc thậm chí để che giấu thông tin sai phạm”, bà Thủy nêu vấn đề và cho rằng hiện tượng này tạo ra gánh nặng không nhỏ trong quản lý nhà nước. Người được giao lưu trữ, in ấn, chuyển giao, sao chụp, bảo quản hay tiêu hủy tài liệu phải tuân thủ hàng loạt quy định nghiêm ngặt, tốn rất nhiều thời gian, công sức.
Phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Nguyễn Phương Thủy. Ảnh: Media Quốc hội
Từ thực tiễn giám sát, giải trình, tiếp cận thông tin để xây dựng pháp luật của Quốc hội, bà Thủy không ít lần gặp tình huống tài liệu mật không thực sự có nội dung mật nhưng lại không thể tiếp cận, viện dẫn công khai vì chưa được chính thức giải mật. “Điều này đi ngược với tinh thần minh bạch, công khai và trách nhiệm giải trình trong hoạt động công vụ”, bà nói.
Phó chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp cho rằng có ba nguyên nhân dẫn đến tình trạng nêu trên. Trước tiên là quy định còn rộng và chưa đủ rõ. Điều 7 của dự thảo luật quy định “phạm vi bí mật nhà nước là giới hạn thông tin quan trọng trong 13 lĩnh vực cụ thể chưa công khai, nếu bị lộ, bị mất có thể gây nguy hại đến lợi ích quốc gia, dân tộc”. Đây là tiêu chí cốt lõi, đúng về nguyên tắc. Nhưng khi áp dụng, nhiều cơ quan có xu hướng chọn phương án “đóng mật cho chắc” vì không có tiêu chí, định lượng, hướng dẫn cụ thể.
Chế tài xử lý hành vi lạm dụng đóng dấu mật còn thiếu. Người đóng dấu mật sai cũng không bị xử lý. Tài liệu lưu hành nội bộ cũng còn khoảng trống pháp lý nên cán bộ, công chức e ngại, không dám đưa dữ liệu lên nền tảng số. Ngoài ra, “mật hóa thì dễ, giải mật thì khó”, dẫn đến tình trạng “đóng mật rồi để đó”, không ai muốn giải mật, kể cả khi không còn lý do để giữ bí mật. Hệ quả là nhiều tài liệu vốn cần được công khai thì lại bị “treo” trong trạng thái mật nhiều năm.
Để khắc phục, bà Thủy cho rằng cần kiểm soát chặt chẽ danh mục bí mật nhà nước, chỉ giới hạn trong trường hợp thực sự cần thiết, tiêu chí rõ ràng, tránh “mật hóa quá mức”. Luật cần lượng hóa tiêu chí để áp dụng thống nhất; nghiêm cấm cố ý hoặc lạm dụng xác định mật với thông tin không thuộc danh mục bí mật nhà nước. Người quyết định độ mật phải chịu trách nhiệm giải trình; nếu lạm dụng thì phải có chế tài xử lý. Thủ tục giải mật cũng cần đơn giải hóa. Hành lang pháp lý với tài liệu lưu hành nội bộ cũng cần được thiết kế chi tiết từ khái niệm, phạm vi lưu hành, chế độ quản lý, bảo vệ.
“Việc bảo vệ bí mật nhà nước là yêu cầu tất yếu để bảo vệ lợi ích quốc gia, quốc phòng, an ninh. Nhưng bảo vệ bí mật không đồng nghĩa với đóng kín, với che giấu hoặc với việc biến công khai thành bí mật”, bà Thủy nói và cho rằng nếu thực hiện nghiêm túc các giải pháp nêu trên, tình trạng tràn lan văn bản mật sẽ được chấm dứt.
Đại biểu Phạm Văn Hòa. Ảnh: Media Quốc hội
Đại biểu Phạm Văn Hòa (đoàn Đồng Tháp) đề nghị quy định rõ ràng, cụ thể hơn để tránh tình trạng lạm dụng đóng dấu mật, dẫn đến việc che giấu thông tin hoặc đưa những nội dung không thuộc phạm vi bí mật nhà nước vào danh mục bảo vệ. “Có thể không phải tài liệu mật, nhưng vì sợ bị phát hiện điều gì đó mà người ta đóng dấu mật”, ông Hòa nêu.
Ông cũng đề nghị cơ quan soạn thảo rà soát lại các nhóm thông tin đang được liệt kê trong danh mục bí mật nhà nước của dự thảo luật, như quá trình xây dựng quy hoạch nông thôn, đô thị; thông tin tài chính, kế hoạch; hoạt động xuất bản, báo chí, phát thanh, truyền hình; và dữ liệu khí tượng thủy văn, để bảo đảm chỉ giữ bí mật trong những trường hợp thật sự cần thiết.
Dự thảo Luật Bảo vệ bí mật nhà nước sẽ được Quốc hội xem xét thông qua ngày 10/12.
Vũ Tuân