Một xe ben chở quặng thô di chuyển trong hố khai thác tại mỏ Mountain Pass, bang California, Mỹ – Ảnh: BLOOMBERG
Ngày 9-10, Trung Quốc tuyên bố siết chặt xuất khẩu đất hiếm, yêu cầu giấy phép với 12 nguyên tố và công nghệ sản xuất liên quan. Động thái này được xem là phản ứng trước việc Mỹ áp thuế cao lên hàng hóa Trung Quốc hồi tháng 4.
Tổng thống Mỹ Donald Trump lập tức đe dọa áp dụng biện pháp tài chính trả đũa và ám chỉ có thể hủy cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại Hội nghị APEC ở Hàn Quốc cuối tháng này. Ông cáo buộc Bắc Kinh “vũ khí hóa” đất hiếm và phá vỡ thỏa thuận đình chiến thương mại.
Đất hiếm là gì, và có thực sự “hiếm”?
Theo Đài CNN, “đất hiếm” là tên gọi chung của nhóm 17 nguyên tố kim loại trong bảng tuần hoàn, bao gồm scandium, yttrium và nhóm lanthanide.
Dù tên gọi là “hiếm”, các nguyên tố này thực tế phân bố rộng khắp trong vỏ Trái đất, thậm chí còn phổ biến hơn vàng.
Tuy nhiên khai thác và tinh chế đất hiếm lại rất khó, tốn kém và gây ô nhiễm nặng, nên nguồn cung chủ yếu tập trung ở vài quốc gia.
Đất hiếm là thành phần không thể thiếu trong công nghệ hiện đại, từ điện thoại, tua bin gió, đèn LED, tivi màn hình phẳng đến pin xe điện, máy MRI và điều trị ung thư.
Với quân đội Mỹ, chúng càng quan trọng hơn. Báo cáo năm 2025 của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) cho biết đất hiếm được dùng trong tiêm kích F-35, tàu ngầm, vệ tinh, tên lửa Tomahawk, laser quân sự và nhiều khí tài khác.
Vì sao Trung Quốc có lợi thế về đất hiếm?
Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc chiếm 61% sản lượng khai thác đất hiếm toàn cầu và kiểm soát tới 92% khâu tinh chế.
Đất hiếm gồm hai nhóm chính: nhẹ và nặng, trong đó nhóm nặng hiếm hơn nhiều.
Hiện Mỹ chỉ có một mỏ đất hiếm hoạt động ở California và gần như phụ thuộc hoàn toàn vào Trung Quốc trong khâu tách chiết.
Ngoài ra theo Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS), 70% lượng đất hiếm nhập khẩu của Mỹ giai đoạn 2020-2023 cũng đến từ Trung Quốc.
“Cho đến đầu năm nay, đất hiếm nặng khai thác ở California vẫn phải gửi sang Trung Quốc để tinh chế. Trung Quốc đã chứng minh họ sẵn sàng biến sự phụ thuộc này thành vũ khí”, bà Gracelin Baskaran, Giám đốc Chương trình An ninh khoáng sản chiến lược tại CSIS, nhận định.
Giới chuyên gia cho rằng Bắc Kinh đã chủ động giữ thế thượng phong suốt nhiều thập kỷ, coi đất hiếm là “quân bài chiến lược” trong cuộc chiến thương mại.
Các lệnh hạn chế mới được công bố ngay trước Hội nghị APEC, thời điểm lãnh đạo hai nước dự kiến gặp mặt, được xem là bước leo thang rõ rệt trong căng thẳng thương mại.
Đây cũng không phải lần đầu trong năm nay các biện pháp của Bắc Kinh khiến ông Trump nổi giận. Hồi tháng 6, ông viết trên Truth Social rằng Trung Quốc đã vi phạm thỏa thuận đình chiến khi tiếp tục hạn chế xuất khẩu bảy loại đất hiếm và sản phẩm liên quan.