Tài sản trí tuệ của Việt Nam vẫn ‘mắc kẹt trên giấy’

“Ở Việt Nam, một startup có phần mềm triệu người dùng, nắm bằng độc quyền sáng chế nhưng ngân hàng vẫn e ngại không cho vay vốn vì không có cơ chế định giá cụ thể”, luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm, nói tại Hội thảo góp ý kiến sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ, sáng 3/9.

Theo ông, trong kỷ nguyên kinh tế số, một ý tưởng được pháp luật thừa nhận, thị trường đón nhận và nhà đầu tư tin tưởng có thể trở thành “tài sản khởi nguyên”. Những dòng mã nguồn, thuật toán, bản vẽ kỹ thuật số hay mô hình kinh doanh sáng tạo chính là “đất đai mới” của nền kinh tế tri thức. Tuy nhiên, pháp luật hiện hành chưa giúp ý tưởng trở thành tài sản tài chính: cơ quan kế toán không ghi nhận, doanh nghiệp không thể góp vốn, còn nhà đầu tư không dám định giá cao do thiếu thị trường thứ cấp và cơ chế bảo vệ.

Đến tháng 6/2025, cả nước có 22 sàn giao dịch công nghệ (19 sàn địa phương, hai sàn cấp vùng, một sàn thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ). Tuy vậy, tỷ lệ thương mại hóa tài sản trí tuệ ở Việt Nam chỉ đạt 0,1%, thấp hơn 50 lần so với mức trung bình thế giới (5%) và xa so với 10% ở nhiều nước phát triển.

Theo Nghị định 21/2021, quyền sở hữu trí tuệ (IP) có thể là đối tượng giao dịch bảo đảm. Song trong thực tế, ngân hàng vẫn dè dặt vì thiếu chuẩn định giá, đăng ký, cơ chế phát mại. Đây là vướng mắc được nhiều ngân hàng thương mại nêu ra trong các diễn đàn chính sách.

Ông Đậu Anh Tuấn, Phó tổng Thư ký, Trưởng Ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cũng cho rằng quá trình biến tài sản vô hình thành vốn liếng và lợi thế cạnh tranh đang vấp phải những rào cản hệ thống. Các quy định chồng chéo, quy trình chưa phù hợp, cơ chế bảo vệ chưa đủ mạnh khiến doanh nghiệp đối mặt một hệ thống pháp luật thiếu tính tổng thể. Quy định về tài sản vô hình bị “xé lẻ”, rải rác ở nhiều văn bản khác nhau.

Một doanh nghiệp muốn góp vốn bằng phần mềm cùng lúc chịu sự điều chỉnh của Luật Doanh nghiệp, Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Sở hữu trí tuệ và nhiều thông tư của Bộ Tài chính về kế toán, định giá. “Mỗi luật lại có những yêu cầu, thủ tục riêng, tạo gánh nặng tuân thủ khổng lồ, nhất là với doanh nghiệp nhỏ và vừa khi không có bộ phận pháp chế chuyên trách”, ông Tuấn nói.

Ông cũng chỉ ra kinh tế số đã xuất hiện nhiều loại tài sản pháp luật truyền thống chưa theo kịp, như tiền kỹ thuật số, NFT, hay tác phẩm do AI tạo ra. Doanh nghiệp trong lĩnh vực này luôn trong trạng thái bất an khi không rõ tài sản có được công nhận, giao dịch hợp pháp hay không, và nếu có tranh chấp thì cơ chế giải quyết thế nào. Đây chính là rủi ro pháp lý lớn, ngăn cản dòng vốn đầu tư mạo hiểm vào công nghệ tiên phong.

Cần sửa nhiều luật để tháo gỡ

Luật sư Trương Anh Tú cho rằng nguyên nhân chính của các vướng mắc là thiếu chuẩn định giá, thiếu tổ chức chuyên nghiệp và khó đo lường dòng tiền tương lai từ tài sản trí tuệ. Vì vậy, ông đề xuất sửa đổi đồng bộ nhiều luật. Bộ luật Dân sự cần thừa nhận quyền sở hữu trí tuệ là tài sản; hướng dẫn chi tiết cơ chế giao dịch bảo đảm, đăng ký và xử lý; bổ sung quy định công chứng, đăng ký IP (Quyền Sở hữu Trí tuệ) như bất động sản. Luật Sở hữu trí tuệ nên có chương riêng về “Tài chính hóa tài sản trí tuệ”; Bộ Khoa học và Công nghệ lập danh mục IP được tài chính hóa, ban hành chuẩn định giá, khung hợp đồng mẫu.

Luật Doanh nghiệp cần hướng dẫn ghi nhận IP là tài sản góp vốn, cơ chế xử lý biến động giá trị IP trong góp vốn, IPO (Phát hành Cổ phiếu lần đầu), M&A (Sáp nhập và Mua lại). Luật Kế toán cho phép ghi nhận tài sản trí tuệ tự phát triển nếu có hồ sơ xác lập, chứng thư định giá và tạo dòng tiền; quy trình khấu hao cho phần mềm, thuật toán. Luật Các tổ chức tín dụng cần hoàn thiện hướng dẫn định giá, đăng ký, xử lý IP bảo đảm và cơ chế quản trị rủi ro nội bộ. Trong khi đó, Luật Chứng khoán, Luật Đầu tư, Luật Đấu giá cần thừa nhận IP là tài sản chứng khoán hóa, yêu cầu công bố thông tin và thuyết minh giá trị IP trong hồ sơ phát hành, IPO, chuyển nhượng dự án.

Ông Tú cũng kiến nghị Chính phủ lập sàn giao dịch tài sản trí tuệ (IP Exchange) theo mô hình sàn chứng khoán, cho phép niêm yết, đấu giá, chuyển nhượng, cấp phép sử dụng IP minh bạch, kết nối doanh nghiệp, nhà đầu tư, ngân hàng và tổ chức định giá.

Phó tổng Thư ký VCCI Đậu Anh Tuấn thì nhấn mạnh cần sửa đổi toàn diện Luật Sở hữu trí tuệ, giúp IP trở thành tài sản có thể định giá, định danh, giao dịch, bảo hiểm, thế chấp, đồng thời bao quát các tài sản kỷ nguyên số như dữ liệu, crypto (tiền điện tử/tiền mã hóa), hay sản phẩm do AI tạo ra. Đạo luật này phải là công cụ pháp lý cốt lõi để “tài chính hóa”, “thị trường hóa” tài sản vô hình, tạo nền tảng hình thành các thị trường thứ cấp như sàn giao dịch, quỹ đầu tư chuyên biệt.

Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Hoàng Minh thừa nhận nhiều quy định về xác lập, định giá, chuyển giao tài sản trí tuệ còn phân tán, thiếu đồng bộ với các luật khác. Từ thực tế này, Ban Soạn thảo đề xuất mở rộng quyền định đoạt của chủ sở hữu, thiết lập cơ chế minh bạch cho hoạt động góp vốn, chuyển nhượng, định giá, thế chấp, đồng thời khuyến khích hình thành tổ chức trung gian như sàn giao dịch, văn phòng chuyển giao công nghệ, đơn vị định giá tài sản.

“Dự luật không chỉ giải quyết bất cập trước mắt mà hướng đến khung pháp lý có khả năng thích ứng dài hạn, trong bối cảnh công nghệ thay đổi nhanh chóng”, ông Minh nói.

Làm việc với Cục Sở hữu trí tuệ hồi tháng 5, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo muốn tồn tại và phát triển phải thu hút được đầu tư, mà động lực lâu dài chỉ có khi kết quả nghiên cứu được thương mại hóa. “Sở hữu trí tuệ biến kết quả nghiên cứu thành tài sản, khi thành tài sản mới có thể định giá, chuyển nhượng, cho thuê, thế chấp để có vốn”, ông nói, khẳng định quốc gia nào mạnh về khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo thì phải mạnh về sở hữu trí tuệ.

Bộ trưởng cũng cho rằng Việt Nam cần tận dụng trí tuệ toàn cầu. Châu Âu mạnh về nghiên cứu cơ bản, còn nhiều nước châu Á, trong đó có Việt Nam, có thế mạnh biến nghiên cứu thành ứng dụng thực tiễn. “Không có trí tuệ toàn cầu sẽ không có phát triển Việt Nam, nhất là tăng trưởng hai con số”, ông nói, đồng thời đề nghị Cục Sở hữu trí tuệ mạnh dạn đầu tư công cụ hiện đại, xác định lĩnh vực có thể tạo ra tài sản giá trị cao để định hướng doanh nghiệp trong nước.

Dự án Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi dự kiến được Chính phủ trình Quốc hội thảo luận và thông qua tại kỳ họp thứ 10 khai mạc ngày 20/10.

Sơn Hà