Nhiều người có thói quen bỏ rác điện tử vào thùng rác hoặc bán cho “đồng nát”, phần lớn rác này đang được tái chế không đảm bảo, nguy cơ rò rỉ ô nhiễm.
Khác với nhựa, pin, tai nghe, tivi cùng các loại thiết bị điện, điện tử sau tiêu dùng có luồng luân chuyển phức tạp, bởi đa dạng thành phần linh kiện với lượng giá trị cao, cùng mối nguy hại lớn với môi trường.
Người dân gom rác điện tử tại một sự kiện của Việt Nam Tái Chế. Ảnh: VNTC
Theo báo cáo Giám sát Rác điện tử toàn cầu do Liên Hợp Quốc công bố năm 2024, quá trình số hóa, chuyển dịch xe điện cùng năng lượng đẩy lượng rác điện tử tăng lên 62 triệu tấn, gần gấp đôi so với năm 2010.
Số rác này có thể lấp đầy 1,55 triệu xe tải 40 tấn, tạo thành một hàng xe phủ quanh đường xích đạo. Trong khi đó, tốc độ gia tăng rác thải điện tử đã vượt tốc độ phát triển của hoạt động thu gom và tái chế chính thức gấp gần 5 lần kể từ năm 2010, đẩy luồng phế liệu này thành “hàng bãi” sang các nước đang phát triển.
Tại Việt Nam, rác điện tử gia tăng nhanh hơn. Theo số liệu báo cáo Liên Hợp Quốc công bố năm ngoái, lượng rác này ở mức 516.000 tấn vào năm 2022, gấp đôi hai năm trước đó, bởi sự bùng nổ công nghệ số cùng mức giá rẻ.
Dù gồm nhiều tài nguyên như vàng, đồng, sắt, nhựa, luồng chảy phế liệu này chủ yếu nằm trong khu vực phi chính thức, với cách thức xử lý thủ công cùng công nghệ lạc hậu. Tình trạng này khiến giá trị thu hồi vật liệu ở mức thấp, ảnh hưởng tới môi trường và sức khỏe con người, bởi nhiều loại rác điện tử gồm các thành phần nguy hại như thủy ngân, chì, chất chống cháy.
Bởi tính giá trị, phần lớn thiết bị điện – điện tử sau sử dụng sẽ luân chuyển liên tục qua cơ sở sửa chữa, thị trường thứ cấp, rồi mới thực sự trở thành rác.
Ở khâu thu gom, pin tiểu và đũa (AA, AAA) là loại được gom phổ biến nhất bởi kích thước nhỏ, trọng lượng nhẹ, tần suất thải lớn. Loại này cũng nằm trong chiến dịch thu gom của một số thương hiệu như mỹ phẩm Cocoon năm 2024 hay ngân hàng OCB năm 2025.
Những đơn vị nhận rác điện tử thường xuyên như tổ chức môi trường Tagom và Việt Nam Tái Chế quy định loại rác gom khác nhau, phụ thuộc vào năng lực tái chế trong chuỗi hợp tác. Tagom chỉ hoạt động tại Hà Nội, giới hạn thu 20 pin, 5 thiết bị điện tử cỡ trung hoặc 10 loại nhỏ mỗi người. Việt Nam Tái Chế vận hành 8 điểm gom tại Hà Nội và TP HCM, nhận điện thoại, tivi, màn hình, pin điện thoại/laptop, tai nghe. Họ không gom pin tiểu, đồ chơi điện tử, bóng đèn.
Với các đơn vị gom pin AA và AAA, họ cũng lưu ý về việc không nhận pin trong trạng thái ướt, rỉ nước, bởi nguy cơ rò rỉ chất nguy hại, ảnh hưởng tới môi trường và sức khỏe người tiếp xúc trong các khâu xử lý.
Là một phần trong chuỗi “mắt xích” thu gom rác điện tử, Việt Nam Tái Chế là sáng kiến của hai ông lớn HP và Apple, được vận hành bởi Công ty TNHH Reverse Logistics Việt Nam. Trong 10 năm hoạt động, họ gom được 150 tấn pin, tai nghe, điện thoại, máy tính.
Sau thu gom, đường đi của pin và các thiết bị điện tử còn lại hoàn toàn khác biệt.
Luồng đi của đồ điện tử sau tiêu dùng (trừ pin). Nguồn: UNCRD, Việt Nam Tái Chế
Pin dùng một lần được xếp vào chất thải nguy hại, không thể tái chế. Thực tế với pin sạc như dòng lithium, bà Mai Thị Thu Hằng, đại diện chương trình Việt Nam Tái Chế cho biết hiện các doanh nghiệp đối tác chưa có công nghệ tái chế phù hợp. Do đó, pin thu gom từ người dân được chuyển đến đối tác xử lý như chất thải nguy hại.
Các rác điện tử khác như điện thoại, laptop, máy tính được đưa về nhà máy xử lý, tháo rời thành vỏ, bo mạch, màn hình.
Trong khâu tiếp theo, vật liệu được phân theo chất liệu nhựa, nhôm, đồng, sắt, linh kiện khó tháo dỡ vật lý, tiếp tục chuyển giao cho các cơ sở tái chế riêng biệt. Song song, các chất nguy hại thải loại trong quá trình thu hồi vật liệu, tái chế được xử lý theo quy chuẩn môi trường.
Vận hành nhiều năm, các đơn vị trong nỗ lực giảm rác điện tử tại Việt Nam còn gặp nhiều thách thức. Với Việt Nam Tái Chế, thách thức lớn với họ là nhận thức cộng đồng chưa cao về tác hại của rác điện tử, dẫn đến tình trạng bỏ lẫn vào thùng rác, hoặc bán lại cho hệ thống thu gom phi chính thức – những người hành nghề “đồng nát” cùng cơ sở thu gom không được cấp phép.
Ông Bùi Bảo, đồng sáng lập Veca, nêu một thách thức khác của câu chuyện thu gom, tái chế rác điện tử là tính minh bạch của chuỗi cung ứng. Veca là doanh nghiệp cung cấp giải pháp chuyển đổi số cho các vựa phế liệu và người thu gom ve chai.
Bởi tính thiếu minh bạch, với loại rác được coi là nguy hại, người “ve chai” hoặc vựa phế liệu có xu hướng bán cho các đơn vị phi chính thức để có thêm thu nhập, thay vì chuyển đến cơ sở xử lý chất thải nguy hại được cấp phép.
Trong khi đó, với những loại rác có giá trị tái chế, những đơn vị thu gom chính thức như Việt Nam Tái chế cũng khó cạnh tranh với kênh không chính thức, bởi mô hình hoạt động tự nguyện, gom miễn phí, không phải hình thức thu mua phế liệu.
Làng đồng nát tại xã Quảng Phú Cầu, Hà Nội, tháng 9/2022. Ảnh: Giang Huy
Đó cũng là lý do dù hoạt động 10 năm, họ vẫn gian nan trong việc mở thêm trạm mới. Thêm vào đó, việc lựa chọn địa điểm đặt trạm thu gom cần nhiều yếu tố. Bà Hằng cho biết một trạm thu gom loại này cần thiết kế kín và an toàn, tránh mưa, nắng, bởi một số loại như pin, bảng mạch, màn hình… chứa chất nguy hại, nguy cơ ô nhiễm nếu rò rỉ.
Ngoài ra, điểm đặt trạm cần đảm bảo tính dễ tiếp cận cùng khả năng quản lý hoạt động thu gom, bởi ý thức của người dân trong hoạt động này chưa cao. “Nhiều lần, chúng tôi phải di chuyển trạm bởi bảo vệ không quan tâm còn người dân cho vào rất nhiều rác sinh hoạt, đôi khi còn tình trạng mất cắp”, đại diện Việt Nam Tái Chế nói.
Mặc dù vậy, bà Hằng cho biết nhận thức người dân được cải thiện đáng kể so với 10 năm trước, thể hiện qua lượng người chủ động mang rác điện tử tới điểm thu gom định kỳ. Thêm vào đó, cùng chính sách trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) năm 2022, một số doanh nghiệp tái chế cũng có động lực đầu tư nhiều hơn vào công nghệ.
Trước đó, rác từ thiết bị điện – điện tử được coi như chất thải nguy hại. Đến năm 2022, một số rác loại này được gắn với chính sách EPR tại Nghị định 08 quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường. Theo đó, nhà sản xuất có trách nhiệm thu gom và tái chế ắc quy, pin sạc từ tháng 1 năm ngoái, với tỷ lệ 8-12%, và thiết bị điện – điện tử từ đầu năm nay, với tỷ lệ từ 3-15% trong ba năm đầu.
Bên cạnh đó, đồng sáng lập Veca nói việc “lên đời” hộ kinh doanh thành doanh nghiệp cùng việc siết quy định hóa đơn đầu vào cũng góp phần “nắn” dòng luân chuyển phế liệu điện – điện tử dần sang khu vực chính thức. Nhiều vựa phế liệu hoạt động với mô hình hộ kinh doanh đang phải chuẩn hóa hóa đơn, giúp họ minh bạch hơn trong chuỗi cung ứng.
Các đơn vị thu gom, tái chế khuyến nghị nâng cao nhận thức hơn nữa tới người dân và doanh nghiệp về tác hại của rác điện tử. Thay vì bỏ vào thùng rác hoặc bán lại cho “đồng nát”, người dân được khuyến nghị mang thiết bị điện – điện tử cũ đến các điểm thu gom chính thức như Việt Nam Tái chế, Tagom.
Thêm vào đó, ông Bảo cho rằng ngành tái chế có cơ hội minh bạch hơn khi “thế hệ F2” – con của các chủ vựa – nối nghiệp gia đình. Họ là thế hệ trẻ, có trách nhiệm môi trường và dễ học hỏi, thích ứng.
Thủy Trương