Từ Tổng khởi nghĩa đến Tuyên ngôn độc lập năm 1945

Chương VI:
Tuyên ngôn độc lập

Trong khi cuộc tổng khởi nghĩa đang diễn ra, ngày 21/8, Trung ương Đảng chuyển đại bản doanh về Hà Nội để thuận lợi chỉ đạo tổng khởi nghĩa.

Ngày 25/8, Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Tân Trào về tới Hà Nội. Sau khi nghe báo cáo tình hình khởi nghĩa ở Hà Nội, chiều hôm sau, Người triệu tập và chủ tọa phiên họp của Ban Thường vụ Trung ương Đảng tại số nhà 48 phố Hàng Ngang để bàn những nhiệm vụ cấp bách của nhà nước cách mạng.

Ngày 27/8, Ủy ban dân tộc giải phóng họp tại Hà Nội. Theo đề nghị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam cải tổ thành Chính phủ cách mạng lâm thời. Một số ủy viên Việt Minh tự nguyện rút khỏi Chính phủ để nhường chỗ cho nhân sĩ yêu nước, tiến bộ. “Đó là một cử chỉ vô tư, tốt đẹp, không ham chuộng địa vị, đặt lợi ích của dân tộc, đoàn kết toàn dân lên trên lợi ích cá nhân”, Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá.

Sau khi cải tổ, Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gồm 15 thành viên, do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Chính phủ lâm thời quyết định tổ chức lễ Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9. Đồng thời, từ 28/8, tại số nhà 48 phố Hàng Ngang, Chủ tịch Hồ Chí Minh soạn thảo bản Tuyên ngôn độc lập.

Cùng với đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ đạo chuẩn bị ngày quốc lễ 2/9. Lễ đài được xây dựng xong vào 5 giờ sáng ngày 2/9 tại vườn hoa Ba Đình.

Hồ Chí Minh, Chủ tịch lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, đọc bản “Tuyên ngôn độc lập” ngày 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình

Từ sáng sớm 2/9, cả Hà Nội bừng lên màu cờ đỏ sao vàng và đèn, hoa rực rỡ. Những biểu ngữ lớn bằng chữ Việt, Pháp, Anh, Trung Quốc chăng khắp các đường phố như: Nước Việt Nam của người Việt Nam; Độc lập hay là chết; Ủng hộ Chính phủ lâm thời; Ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Đến trưa, hơn 500.000 người đổ về quảng trường Ba Đình, nơi dựng lễ đài Độc lập. Theo mô tả của ông Hồng Hà, thanh niên cứu quốc tỉnh Nam Định, nguyên Chánh Văn phòng Trung ương Đảng, Trưởng ban Đối ngoại Trung ương, hôm đó, giữa công trường vườn hoa Ba Đình đã dựng sẵn một diễn đài cao, căng vải đỏ và trắng, giữa là một cột cờ sơn trắng vươn lên cao chót vót. Máy truyền thanh đặt trên diễn đài. Các đoàn thể tới dự lễ đứng theo trật tự bao quanh.

Một đội giải phóng quân, lưỡi lê cắm ở đầu súng sáng loáng, đứng dàn ở phía sau kỳ đài.

Đúng 14h, các thành viên Chính phủ lâm thời bước lên lễ đài. Tất cả sự chú ý của đám đông khổng lồ tới dự lễ đều dồn cả vào Chủ tịch của Chính phủ, lần đầu tiên ra mắt quốc dân để tuyên bố chính thức về sự thành lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

“Một ông già dáng gầy yếu, nhưng tinh thần hiên ngang vẫn lộ ra trong bộ điệu ung dung, trong vầng trán cao mênh mông và đôi mắt sáng quắc. Ông vận một bộ quần áo bằng vải vàng đã bạc màu và nhàu nát, có lẽ vẫn là y phục của ông mang theo từ những ngày lận đận bôn ba ở hải ngoại”, ông Hồng Hà từng viết.

Bắt đầu buổi lễ, bài Tiến quân ca vang lên khi lá cờ đỏ sao vàng được từ từ kéo lên. Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập, tuyên bố với toàn thể nhân dân và thế giới, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa độc lập, tự do ra đời.

Sau lễ tuyên thệ của Chính phủ lâm thời trước Tổ quốc và nhân dân, Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp báo cáo về tình hình trong nước và chính sách của Chính phủ. Bộ trưởng Tuyên truyền Trần Huy Liệu tường trình về sứ mệnh của đoàn đại biểu Chính phủ vào Huế, ghi nhận sự thoái vị của vua Bảo Đại.

Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đại tướng Võ Nguyên Giáp ngày 2/9/1945. Ảnh: Võ An Ninh

15h, toàn thể nhân dân tuyên thệ:

Cùng thời gian này, tại Sài Gòn, hơn một triệu đồng bào Nam Bộ đến dự cuộc mít tinh tại địa điểm gần Nhà thờ Đức Bà để chào mừng Ngày độc lập và chờ nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập từ Hà Nội. Tuy nhiên, do thời tiết xấu và máy móc kỹ thuật hạn chế nên không thể tiếp âm. Chủ tịch Ủy ban lâm thời hành chính Nam Bộ Trần Văn Giàu phát biểu trước nhân dân.

“Việt Nam từ một xứ thuộc địa đã trở thành một nước độc lập. Việt Nam đương tiến bước trên đường sống, sống danh dự với toàn cầu. Hôm nay, theo mạng lịnh (mệnh lệnh) của Chánh phủ Trung ương do đồng chí Hồ Chí Minh lãnh đạo, chúng ta làm lễ độc lập mừng những ngày thắng lợi đầu tiên”, ông Giàu nói.

Sau đó, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch thay mặt Ủy ban lâm thời hành chính Nam Bộ đọc lời tuyên thệ trước đồng bào: “Cương quyết lãnh đạo đồng bào giữ gìn đất nước”; “Vượt qua tất cả khó khăn nguy hiểm xây đắp nền độc lập hoàn toàn cho Việt Nam”.

Cố Tổng Bí thư Trường Chinh từng viết, cách mạng tháng Tám “là một biến cố lịch sử vĩ đại nhất của nước ta từ khi Quang Trung đuổi quân xâm lược Mãn Thanh (1789) đến nay”.

Trên bình diện quốc tế, Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá “cách mạng tháng Tám thắng lợi đã làm cho chúng ta trở thành một bộ phận trong đại gia đình dân chủ trên thế giới”.

Còn nhà sử học người Pháp Charles Fourniau nhận định “cách mạng tháng Tám là tiêu điểm của thế kỷ 20”.