Để Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn Kiếp Bạc trở thành di sản văn hóa thế giới, ba địa phương có di tích đã trải qua 13 năm kiên trì đối thoại và giải trình.
Năm 2012, tỉnh Quảng Ninh khởi động xây dựng hồ sơ đề cử danh thắng Yên Tử là di sản thế giới. Yên Tử là dãy núi trải dài trên ba tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương và cũng là tên ngọn núi cao nhất trong dãy. Ý tưởng ban đầu tập trung vào Yên Tử, nơi khai sinh Phật giáo Trúc Lâm của Việt Nam, đồng thời là quê hương của họ Trần, dòng họ đã tạo dựng nên một trong những triều đại quân chủ rực rỡ nhất của Đại Việt thế kỷ 13-14.
Hồ sơ đề cử dẫn các đánh giá của nhà nghiên cứu khẳng định bằng sự kết hợp nhuần nhuyễn, chặt chẽ giữa tư tưởng tôn giáo và quyền lực nhà nước, các lãnh tụ của Phật giáo Trúc Lâm và các vua Trần đã làm thay đổi đời sống tinh thần, kinh tế, xã hội, chính trị và quân sự của đất nước, tạo nên quốc gia Đại Việt vững mạnh, có chủ quyền. Trong tâm thức người Việt, Yên Tử là “ngọn núi thiêng, là cội nguồn của một tư tưởng lớn”.
Năm 2013, Phó thủ tướng Vũ Đức Đam giao Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch chủ trì, hướng dẫn và phối hợp với tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang (cũ) lập hồ sơ quần thể di tích và danh thắng Yên Tử. Hồ sơ di sản mang tên “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử” và chỉ nằm trên hai tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang (cũ), chưa có Hải Dương.
Tháp Huệ Quang, chùa Hoa Yên, một trong 12 điểm di tích thuộc quần thể di tích Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn Kiếp Bạc. Ảnh: Tùng Lâm
Những thách thức
7 năm sau, Thủ tướng thêm tỉnh Hải Dương vào địa bàn nghiên cứu lập hồ sơ. Việc kết hợp di sản của ba tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương là thách thức chưa từng có tiền lệ trong công tác xây dựng hồ sơ di sản ở Việt Nam. Bởi trước đây các di sản văn hóa thế giới được công nhận chỉ nằm trên một tỉnh, nay ba tỉnh đòi hỏi cơ chế phối hợp chặt chẽ, đồng bộ và thống nhất.
Giữ vai trò chủ trì, riêng tỉnh Quảng Ninh từ tháng 7/2020 đến khi hồ sơ được công nhận đã phải xây dựng gần 650 văn bản để báo cáo, xin ý kiến và điều phối công việc. Hàng chục cuộc hội thảo quốc gia và quốc tế, hơn 100 cuộc họp lớn nhỏ đã diễn ra liên tục, ngay cả trong đại dịch Covid-19 diễn biến phức tạp.
Di sản trải dài trên ba tỉnh, tập trung ở Khu di tích lịch sử và danh thắng Yên Tử, Khu di tích lịch sử nhà Trần, Khu di tích danh thắng Tây Yên Tử và quần thể Côn Sơn – Kiếp Bạc – Thanh Mai nên lựa chọn cái nào là câu hỏi khó của những người làm hồ sơ. Tại tọa đàm cấp quốc gia tháng 8/2020, PGS.TS Đặng Văn Bài, Phó chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, cho rằng không thể đưa tất cả khu di tích trên vào hồ sơ mà cần lựa chọn những điểm di tích có khả năng biểu hiện giá trị nổi bật toàn cầu như tính chân thực và chính xác.
Các chuyên gia của Hội đồng quốc tế về di tích và di chỉ (ICOMOS) cũng cho rằng một số yếu tố, như các bãi cọc Quảng Yên, không liên quan chặt chẽ đến chủ đề trung tâm. “Rất nhiều ý kiến băn khoăn bởi di tích này gắn liền với chiến công quân sự, liệu có phù hợp với di sản có lõi là tôn giáo?”, ông Ngô Đình Dũng khi đó là Trưởng phòng Văn hóa thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh, nhớ lại.
Tuy nhiên, ông Dũng và các nhà khoa học địa phương đã kiên trì bảo vệ luận điểm bãi cọc Yên Giang gắn chặt với chiến thắng Bạch Đằng năm 1288, chiến thắng không chỉ bảo vệ Đại Việt mà còn chặn đứng vó ngựa xâm lược của quân Nguyên – Mông, góp phần bảo vệ hòa bình cho cả khu vực. “Đó không chỉ là một trận chiến mà là đỉnh cao của tinh thần hộ quốc an dân của nhà Trần, một biểu hiện sống động của tư tưởng Trúc Lâm nhập thế. Luận điểm này đã hoàn toàn thuyết phục được các chuyên gia khó tính nhất”, ông Dũng nhớ lại.
Tuy nhiên, hồ sơ di sản cũng chỉ giữ lại được bãi cọc Yên Giang và loại bỏ bãi cọc đồng Vạn Muối và đồng Má Ngựa.
Ông Ngô Đình Dũng, khi còn là Trưởng Phòng Văn hóa thông tin thị xã Quảng Yên, báo cáo với đoàn chuyên gia khảo sát bãi cọc Bạch Đằng trong hồ sơ trình UNESCO. Ảnh: Xuân Hoa
Theo những thành viên tham gia xây dựng hồ sơ, ICOMOS đặc biệt quan tâm đến tính xác thực, tính toàn vẹn của di sản và đề nghị mở rộng vùng đệm bảo vệ. Điều đó sẽ hạn chế tối đa tác động vào di sản, nhưng lại ảnh hưởng rất lớn đến đời sống, sinh kế của hàng nghìn người dân, ông Phạm Xuân Thành, nguyên Trưởng phòng Văn hóa Thể thao TP Uông Bí, nhớ lại.
“Chúng tôi đã phải rất vất vả để nghiên cứu, tham mưu và bảo vệ quan điểm không mở rộng một cách máy móc, đồng thời đưa ra cam kết quản lý chặt chẽ. Đó là áp lực khủng khiếp, nhưng cũng giúp chúng tôi trưởng thành hơn khi được tiếp cận quy trình đánh giá khoa học và khắt khe nhất thế giới”, ông Thành nói.
Tháng 2/2021, Báo cáo tóm tắt Hồ sơ quần thể di tích và danh thắng Yên Tử đã được website của Trung tâm Di sản Thế giới đăng tải vào danh mục đề cử Di sản văn hóa thế giới. Trong hai năm 2021-2022, các nhà khoa học tiếp tục thực hiện ba chuyên đề nghiên cứu để bổ sung những cứ liệu khoa học cho bộ hồ sơ di sản.
Cuối cùng, hồ sơ đã được tinh gọn từ 20 cụm di tích ban đầu xuống còn 12 điểm tiêu biểu. Tên gọi của hồ sơ cũng được đổi thành “Quần thể di tích Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn Kiếp Bạc” theo đề nghị của Hải Dương để phù hợp với vị trí địa lý, tên gọi theo địa danh của hồ sơ, đồng thời bảo đảm sự tôn trọng các giá trị khoa học lịch sử, văn hóa và địa lý.
Chiến dịch ngoại giao văn hóa
Hồ sơ chính thức hoàn thiện vào tháng 1/2024 với 1.000 trang giấy. Hai báo cáo bổ sung quan trọng tiếp tục được gửi đi vào tháng 11/2024 và tháng 2/2025 để giải đáp đến cùng những thắc mắc của Ủy ban Di sản Thế giới.
Sau khi nộp hồ sơ, một “chiến dịch” ngoại giao văn hóa được khởi động. Việt Nam đã tận dụng mọi diễn đàn, từ kỳ họp Hội đồng chấp hành UNESCO tại Paris (tháng 4/2025) đến việc tổ chức các “Ngày tìm hiểu về Việt Nam” tại ba địa phương (tháng 5/2025) để quảng bá, trình bày về giá trị di sản và trách nhiệm của Việt Nam trong việc bảo vệ di sản cho toàn nhân loại.
Hàng chục cuộc làm việc, tiếp xúc với các Trưởng đoàn, Đại sứ, chuyên gia của 21 quốc gia thành viên Ủy ban Di sản Thế giới đã diễn ra để giải thích, làm rõ giá trị nổi bật toàn cầu và thể hiện cam kết mạnh mẽ của Việt Nam.
Tại buổi tiếp Tổng giám đốc UNESCO Audrey Azoulay ở trụ sở Văn phòng Trung ương Đảng chiều 27/6/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm cũng đề nghị UNESCO tiếp tục ủng hộ quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn Kiếp Bạc để sớm được ghi danh là Di sản Văn hóa thế giới.
Đến 13h02 ngày 12/7 (giờ Paris), sau hơn một giờ thảo luận và ghi nhận ý kiến các nước thành viên, giáo sư Nikolay Nenov (Bulgaria) gõ búa công nhận quần thể Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn Kiếp Bạc là di sản văn hóa thế giới. Phái đoàn Việt Nam vui sướng giương cao lá cờ đỏ sao vàng trong tiếng vỗ tay chúc mừng của bạn bè quốc tế.
Theo ông Ngô Đình Dũng, đây là cơ hội vàng để chuyển hóa di sản thành động lực phát triển bền vững, nhưng cũng là thách thức đòi hỏi những hành động “quyết liệt, đồng bộ, chuyên nghiệp và chuẩn mực quốc tế”. Để làm được điều đó, ba địa phương cần thành lập ngay Ban Quản lý Di sản thế giới hoạt động chuyên trách, có đủ thẩm quyền và năng lực để điều phối hoạt động. Sau đó, cần rà soát, điều chỉnh quy hoạch tổng thể khu di sản theo đúng khuyến nghị của UNESCO, kiểm soát chặt chẽ hoạt động xây dựng trong vùng lõi và vùng đệm.
Ông Dũng cho rằng các địa phương cũng cần cải tạo hạ tầng giao thông kết nối các điểm di tích, nhưng phải đảm bảo thân thiện với môi trường, phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa, du lịch tâm linh, du lịch sinh thái có chiều sâu, tránh thương mại hóa, bêtông hóa di sản. ”Quan trọng hơn cả là xây dựng cơ chế để cộng đồng địa phương, những người sống trong vùng di sản, được hưởng lợi và trở thành những người bảo vệ di sản tích cực nhất”, ông đề xuất.
Lê Tân